start

Historia Rosji

Historia Rosji
 
Początki państwowości 

Napływ Słowian w dorzecze Dniepru i Dźwiny rozpoczął się w VI w. n.e. Ziemie późniejszego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego zostały zasiedlone przez plemiona wschodniosłowiańskie po 1000 r.

Przez terytoria ruskie przebiegały szlaki handlowe łączące kraje Morza Bałtyckiego z Bizancjum i Bliskim Wschodem. Wyprawy handlowe Dźwiną, Wołgą i Dnieprem zetknęły podróżujących tędy kupców i wojowników normańskich z plemionami słowiańskimi. Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książę Ruryk wraz z braćmi Syneusem i Truworem), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na ziemie ruskie w 862.

Wyprawa następcy Ruryka, księcia Olega na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2. poł. XI w. zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) i Igor (panujący w latach 912/922-945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel. Rządząca w latach 945-957 księżna Olga scentralizowała państwo, stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Świętosław podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym i Kaukaz oraz na Bałkany. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książę Włodzimierz w 988 przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa oficjalną religię państwową.

Panujący w latach 1019-1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Kościoła na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W XII w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą księstwa: na północnym zachodzie księstwo nowogrodzkie, na zachodzie połockie, na południowym zachodzie halicko-włodzimierskie i na północnym wschodzie włodzimiersko-suzdalskie. 1169 książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski najechał i spalił Kijów.

 

Jarzmo tatarskie
 
W XIII i XIV w. niektóre z zachodnich, mniejszych księstw ruskich przeszły w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy. Rosło zagrożenie księstw ruskich ze strony Tatarów. Po klęsce sił rusko-połowieckich w bitwie pod Kałką (1223) Batu-chan podbił wszystkie księstwa ruskie z wyjątkiem Nowogrodu Wielkiego, który jednak zmuszony był uznać zwierzchność Mongołów i opłacać trybut.

Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W okresie panowania mongolskiego wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. 1240 pokonał Szwedów, 1242 wojska Zakonu Inflanckiego (bitwa na zamarzniętym jeziorze Pejpus), 1252 otrzymał od chana księstwo włodzimiersko-suzdalskie, a wraz z nim zwierzchnictwo nad pozostałymi księstwami.
 

Księstwo Moskiewskie 

Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas księstwo moskiewskie, w którym od 1283r. rządy sprawował najmłodszy syn Aleksandra, Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów. Z pomocą Tatarów książę Daniel pozbył się najgroźniejszego z konkurentów, księcia twerskiego. W 1325r. metropolita przeniósł swą stolicę z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy. Panującemu w latach 1325-1341 Iwanowi I Kalicie udało się uzyskać dla siebie i swoich następców tytuł wielkiego księcia. Wnuk Kality, Dymitr Doński w bitwie na Kulikowym Polu nad Donem (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadku Złotej Ordy na Rusi.

Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 w unii personalnej z Polską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej (m.in. od 1362 sam Kijów).

 
 
Zjednoczenie ziem ruskich 

W 1462r. tron moskiewski objął Iwan III, który dokończył dzieła zjednoczenia kraju, wcielając do rządzonego przez siebie państwa Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród (1478), Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy, Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480r.), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Mongołów.

Po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog, bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako "trzecim Rzymie". Odkrycie przez R. Chancellora (1553) północnej drogi morskiej (Pуłnocno-Wschodnie Przejście) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi.

Podbój zachodniej Syberii przez Kozaków pod dowództwem Jermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkował ekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeży Pacyfiku, granic chińskich i objęła nawet część kontynentu północnoamerykańskiego (Alaskę). Rządy Iwana IV Groźnego (1533-1584), mimo wielu pozytywnych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw. oprycznina - spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558-1582 walka o Inflanty i dostęp do Bałtyku.

Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządów Fiodora Iwanowicza został szwagier cara, Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. Sprawne rządy Borysa Godunowa nie zdołały jednak odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tzw. Smuty. Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska, m.in. w 1610r. wojska polskie Władysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613r. wybór na tron carski Michała Fiodorowicza, założyciela dynastii Romanowów.

Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając rządy autokratyczne. Stale rosnące obciążenia nakładane na poddanych carskich prowadziły do częstych wybuchów niezadowolenia społecznego (powstania - 1648 w Moskwie, 1650 w Nowogrodzie, 1670-1671 powstanie chłopskie pod wodzą S.T. Razina). Panujący w latach 1645-1676 Aleksy Michajłowicz ograniczył prawa bojarów na rzecz nowej szlachty (tzw. dworianstwa) oraz mieszczan, jednocześnie ustanowił prawne przywiązanie chłopów do ziemi (1649). Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamów Kościele prawosławnym.

W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą zjednoczenia całości ziem ruskich. Dzięki decyzjom perejasławskiej rady i długoletniej wojnie z Rzeczpospolitą (1654-1667) Rosja uzyskała panowanie nad Lewobrzeżną Ukrainą z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosła wielka wojna północna (1700-1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem. W 1703r. przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanego Petersburga, nad Bałtyk. 1710r.

Piotr I zajął Rygę i Rewel, a poprzez pokój nysztadzki (1721) zagwarantował krajowi szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego. Na mocy tego układu Ingria, Karelia, Estonia i Inflanty zostały przyłączone do Rosji. Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną, opiekował się miastami i mieszczaństwem, popierał rozwój manufaktur. Szybko rozwijał się wówczas przemysł metalurgiczny, wzrastała liczba manufaktur tkackich. W latach 1718-1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Kościół, patriarchów zastąpił Święty Synod, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej.

Od czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej - obok chłopów, warstwy dźwigającej wszelkie ciężary, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty. Modernizacja Rosji zapoczątkowana przez Piotra I w dużej mierze uzależniona była od dopływu fachowców z zagranicy. Na otwartej w 1725 w Petersburgu Akademii Narodowej większość wykładowców stanowili specjaliści z zagranicy.

Spadkobiercy Piotra I Wielkiego
 
Śmierć Piotra Wielkiego (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762-1796 Katarzyna II przywróciła Rosji pozycję mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami (1768-1774, 1787-1792) otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego, w 1783r. Rosja anektowała Krym, poprzez uczestnictwo w rozbiorach (1772, 1793, 1795) zyskała wschodnie ziemie Polski. Panujący w latach 1796-1801 syn Katarzyny II, Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 Gruzję. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona pod Moskwą (1812) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim.
Poszerzył granice kraju o Wielkie Księstwo Finlandii (1809), Besarabię (1812), Dagestan i Azerbejdżan (1813).

Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych.

Za panowania Mikołaja I (1825-1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek "żandarma Europy". Porażka militarna w wojnie krymskiej (1853-1856) przyniosła utratę przez Rosję pozycji hegemona w Europie. Aleksander II (panujący w latach 1855-1881) przeprowadził w 1861r. uwłaszczenie chłopów. Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę. W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 - założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Persją i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859r., wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Szamila.
Wojna francusko-pruska (1870-1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Rosnące tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX w. zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878). W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników - początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879, tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 car Aleksander II. Aleksander III (panujący w latach 1881-1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, krajach bałtyckich i Finlandii.

W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód. Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę, utraciwszy wpływy w Bułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. Po zamordowaniu austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie (28 VI 1914), Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 VIII 1914), co było odpowiedzią na pochopnie ogłoszoną (31 VII 1914) mobilizację generalną.

Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku mocarstwa były nawarstwiające się, nierozwiązane konflikty społeczne. Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały.

W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906r. przez premiera P.A. Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana.

 Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. 1897 powstała w Rosji i na ziemiach polskich żydowska organizacja socjaldemokratyczna - Bund. W 1898r. w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji; w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 powstała partia socjalistуw-rewolucjonistуw (eserowcy). Agitacja działających w podziemiu grup rewolucyjnych, i nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuch rewolucji 1905-1907. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie podstawowych praw obywatelskich - prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się, obiecywał powołanie organu przedstawicielskiego (Dumy) o uprawnieniach ustawodawczych.

 Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i oktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracji bolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozory konstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obalenia caratu.

 Upadek caratu
 
Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się z Polski, Litwy i Kurlandii. Grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziła do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie (8 III 1917) przerodziła się w ogólnonarodowe powstanie robotników i żołnierzy (rewolucja lutowa w Rosji 1917), które spowodowało abdykację Mikołaja II (15 III 1917). Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia G.J. Lwowa. Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przez W.I. Lenina tzw. Tezach kwietniowych znalazł się m.in. postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt pod rewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy.
W 10 I 1918 na III Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad uchwalono konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy. Po połączeniu się RFSRR z radzieckimi republikami Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia utworzono 30 grudnia 1922 ZSRR, który formalnie przestał istnieć 26 grudnia 1991.